Thành Cổ Diên Khánh: Di Tích Lịch Sử Nổi Tiếng Khánh Hòa

Thành Cổ Diên Khánh nằm cách trung tâm thành phố Nha Trang khoảng 10km về phía Tây, từ thành phố Nha Trang đi dọc theo đường 23/10 đến thị trần Diên Khánh -> sau đó rẽ phải và đường Lý Tự Trọng -> đi khoảng 500m nữa là sẽ đến cổng Đông của Thành Cổ Diên Khánh.

Sau khi tắm biển Nha Trang hay Cam Ranh, du khách có thể đến Diên Khánh lần lượt tham quan cây dầu đôi, dâng hương miếu thờ tướng Trịnh Phong, đền thờ Trần Quý Cáp, Văn miếu, thăm nhà thờ Hà Dừa, khu tưởng niệm bác sĩ Yersin và nghỉ ngơi thư giãn ở dòng suối Tiên thơ mộng vốn phát nguyên từ dãy Hòn Bà uy nghi… Tất nhiên, đến Diên Khánh du khách không thể bỏ qua ngôi thành cổ hiếm có gắn liền bao dấu tích lịch sử thăng trầm.

Đây chính là một di tích lịch sử văn hóa nổi tiếng tại huyện Diên Khánh, là nơi diễn ra nhiều sự kiện lịch sử trọng đại và từng giữ vị trí chiến lược quan trọng ở khu vực Nam Trung Bộ. Hiện nay, Thành Cổ Diên Khánh vẫn giữ được nét kiến trúc cổ ban đầu và là một địa điểm du lịch đáng chú ý khi đến với Nha Trang.

Được xây dựng vào năm 1793 dưới thời chúa Nguyễn Phúc Ánh, sau khi Nguyễn Huệ mất, nhà Tây Sơn dần suy yếu. Lúc này, Nguyễn Ánh cùng Võ Tánh và Nguyễn Văn Trương đem quân tiến đánh Diên Khánh, thấy nơi đây chính là một địa bàn chiến lược chiến đấu quan trọng lâu dài. Chính vì thế, Nguyễn Ánh đã quyết tâm xây dựng Diên Khánh thành một căn cứ vững chắc, một vành đai phòng ngự kiên cố.

Trong lúc đó, hoàng tử Cảnh chính là người được giao cho công việc là trúc tiếp trong coi việc xây dựng thành Diên Khánh, nhân lực để xây thành bao gồm 3.000 quân Bình Thuận, 100 dân Thuận Thành và trong hơn một tháng đã hoàn thành.

Nơi đây từng là trung tâm chính trị, hành chính cảu dinh Bình Khang hay ngày nay được biết đến là huyện Diên Khánh, tỉnh Khánh Hòa. Và cùng là một di sản văn hóa có giá trị nghệ thuật, kiến trúc, lịch sử và quân sự.

Theo thông tin được biết diện tích khu thành cổ khoảng 36.000m2, đây chính là một quần thể kiến trúc quân sự theo kiểu Vauban, một hình mẫu thành quân sự phổ biến vào thế kỷ 17 - thế kỷ 18 ở Tây Âu.

Khi được xây dựng, thành được xây trên một khu đất trống có hình dáng nhô cao như lưng con rùa với ý nghĩa cho sự trường tồn, vững chãi. Bên ngoài là hệ thống hào sâu, phía bên trong có 2 bậc thang dùng làm đường đi xuống. Các góc của thành cổ được đắp nhô ra ngoài để dễ dàng quan sát 2 bên. Bên trong mỗi góc được đắp thành một khoảng đất rộng làm nơi trú quân. Mỗi góc thành đều đắp một ụ đất cao khoảng 2m để đặt súng đại bác, gọi là pháo đài góc. Đây là đặc điểm nổi bật của kiến trúc quân sự theo kiểu Vauban.

Trên thành được trồng nhiều tre, cây có gai để tăng độ bền của thành và tạo thành một hàng rào phòng ngự. Hệ thống hào bên ngoài thành sâu từ 3m đến 5m, được xây dựng rộng hẹp không đều nhau tùy theo địa hình. Dưới lòng hào thường xuyên có nước và có nhiều chướng ngại vật, phía ngoài hào có đường hào ngoại và để vào trong thành phải đi qua cầu bắc qua hào nước.

Trước đây, phía trong thành có hoàng cung, bên trái là dinh Tuần Vũ, phía sau là dinh Án Sát, sau nữa là dinh Lãnh Binh, phía dưới là dinh Tham Tri, có nhà kho, nhà lao kiên cố. Khi xây xong, thành Diên Khánh do hoàng tử Cảnh và Bá Đa Lộc chỉ huy trấn giữ. Bên cạnh đó, Thành cổ Diên Khánh cũng có thời kỳ trở thành tổng hành dinh của nghĩa quân Cần Vương, Khánh Hòa trong những ngày đầu chống Pháp.

Khu vực Cổng thành Diên Khánh

Ban đầu thành có 6 cửa (hay còn gọi là cổng thành), nhưng trải qua nhiều năm, hiện nay chỉ còn 4 cửa Ðông - Tây - Tiền (phía Nam) - Hậu (phía Bắc). Cửa Đông đi từ đường 23/10 rẻ phải vào Lý Thường Kiệt, qua trường THCS Phan Chu Trinh, THPT Hoàng Hoa Thám , trường mầm non Hoa Phượng sẽ gặp ngay cửa Đôn, từ đây sẽ đi vào thị trấn Diên Khánh. Đi thêm 700m nữ gặp cửa Tây. Cửa Tiền nằm trên trục đường phía Nam thị trấn, gần Ban chỉ huy quân sự huyện Diên Khánh. Cửa Hậu nằm sâu trong một ngõ hẻm trên đường Nguyễn Bỉnh Khiêm, sau lưng Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam huyện Diên Khánh, nếu các cửa kia nằm trên đường giao thông thì cửa Hậu lại nằm trong một khu vực hoang vắng, bị cây cỏ dại bao phủ.

Các cổng thành được xây dựng bằng gạch nung cỡ 4,5cm x 14cm x 28cm, trát vôi vữa, tạo thành một hình khối dài khoảng 15m. Vòm cuốn ở giữa rộng 2,88m, cao 2,44m tạo thành lối đi phía dưới. Mặt ngoài Thành xây thẳng đứng, mặt trong xây tường gạch cao 1,7m dài 5m. Đường đi trên bờ thành rộng 5,35m. Hai bên các cổng xây bậc cấp rộng 3m để đi lên phía trên cổng Thành.

Phía trên cổng Thành được xây lầu tứ giác với mỗi cạnh 3,30m; bốn cửa ở bốn hướng rộng 1,30m, cao 2,5m; trên cùng là cổ lầu có mái uốn cong lợp ngói âm dương. Cổ lầu cao 4,1m so với nền. Hai bên lầu tứ giác được xây lan can cao 0,85cm. Nối liền với bốn cổng là hệ thống tường thành đắp bằng đất thoai thoải phía bên trong, hơi thẳng đứng phía bên ngoài. Các đoạn tường thàng bằng đất không còn nối liền mạch như xưa; tổng chiều dài tường thành bằng đất hiện nay dài 1.656m, cao 3m, bề mặt rộng 5m.

Đi từ hướng quốc lộ 1 có một con đường nối giữa cửa Đông và cửa Tây của thành. Con đường chạy vòng bên ngoài thành nối quốc lộ 1 và cửa Tây có tên là Mã Xá. Đối diện và cách cửa Tây khoảng 200 m, là Nhà thờ Hà Dừa.

Tường thành Diên Khánh

Tường thành được thiết kế theo hình lục giác nhưng chúng không đều nhau, có chu vi 2.693 m đắp bằng đất, cao khoảng 3,5 m. Trên mỗi cạnh, tường thành được chia thành nhiều đoạn nhỏ, uốn lượn, các góc thành không nhô hẳn ra mà nhưng vẫn đảm bảo quan sát được hai bên.

Bên ngoài, mặt ngoài tường thành được xây dựng gần như dựng đứng, mặt trong có độ thoải và được đắp thành hai bậc, tạo đường vận chuyển thuận lợi ven thành. Bên ngoài thành có hào nước sâu từ 3 đến 5 m, rộng từ 20 đến 30 m bao quanh.

Trải qua quá trình lịch sử hơn 200 năm, Thành cổ Diên Khánh đã chứng kiến biết bao biến động, thăng trầm của xã hội thời phong kiến cũng như cuộc đấu tranh của nhân dân Khánh Hòa trong 2 cuộc kháng chiến trường kỳ chống Pháp và chống Mỹ. Mặc dù di tích Thành cổ Diên Khánh đã bị bào mòn và tàn phá nhiều bởi dòng chảy thời gian và chiến tranh. Song khi đặt chân đến đây, tận mắt chứng kiến lối kiến trúc cổ xưa cùng với gạch ngói, sân chầu bám đầy rêu xanh, những bậc tam cấp đã bạc màu… du khách sẽ không khỏi bồi hồi tưởng nhớ về một chế độ phong kiến đã qua và vang vọng đâu đó là những âm vang hào hùng chiến thắng.

Ghi nhận những giá trị lịch sử, văn hóa của di tích Thành cổ Diên Khánh, ngày 16/11/1988, Bộ Văn hóa ban hành quyết định số 1288/VH-QĐ xếp hạng di tích lịch sử – văn hóa Quốc gia.

Cùng với sự bào mòn của thời gian, tòa Thành đã bị rêu phong và xói mòn mất nhiều đoạn tường đất, hào thành. Đến năm 2003, Thành cổ Diên Khánh đã được trùng tu, sơn sửa bốn cổng, gia cố những nơi bị nứt tường giột nước mưa và một số đoạn tường thành.

Năm 1988, Thành cổ Diên Khánh được công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia. Năm 2010, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Khánh Hoà tiến hành dự án tu bổ Thành Diên Khánh và khoanh vùng các khu vực bảo vệ nhằm tôn tạo và phát huy giá trị di tích.

Cuối năm 2014, UBND tỉnh Khánh Hòa quyết định di dời các cơ quan hành chính, quân sự khỏi nội thành Diên Khánh để biến nơi đây thành phố đi bộ và dần phục hồi các công trình mang dấu tích lịch sử để phục vụ du lịch. Cho đến nay, diện mạo của thành cổ Diên Khánh đã được trả về gần như nguyên trạng như những hình ảnh được lưu giữ từ lúc bắt đầu.

Khi đến đây, du khách sẽ thấy được một công trình kiến trúc cổ độc đáo thể hiện trí tuệ, công sức và bàn tay tài hoa của cha ông qua từng viên gạch đến cổng thành hoành tráng. Khi trèo lên các cổng thành ngắm quang cảnh xung quanh sẽ như nghe âm vọng đâu đây tiếng ngựa hí, gươm khua trong bước chân tiền nhân một thời khẩn hoang mở cõi, dựng và giữ nước. Mọi thứ có thể mất đi nhưng văn hóa sẽ mãi còn lại, thành cổ Diên Khánh Nha Trang là một trong những minh chứng người Việt cần tìm về để hiểu hơn nguồn cội.